Rak jelita grubego - przyczyny, objawy, leczenie i rokowania

prof. dr hab. n. med. Wojciech Wysocki
Centrum Onkologii - Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie, Oddział w Krakowie
Aktualizacja: lek. Magdalena Wiercińska

Rak jelita grubego jest jednym z najczęściej występujących nowotworów złośliwych. Większość przypadków raka jelita grubego nie jest związana z występowaniem rodzinnym. W początkowej fazie choroba nie powoduje żadnych objawów i jest najczęściej wykrywana podczas badań przesiewowych (kolonoskopii). Do objawów należą m.in. obecność krwi w stolcu (widocznej gołym okiem lub utajonej), a także zaparcia, biegunki, zmiana kształtu stolca (np. stolec ołówkowaty).

Co to jest rak jelita grubego?

Nowotwór jelita grubego rozwija się na skutek niekontrolowanego przez organizm wzrostu komórek w obrębie jednej z części jelita grubego (kątnicy, wstępnicy, poprzecznicy, zstępnicy lub odbytnicy). Objawy i leczenie raków poszczególnych części jelita grubego mogą się istotnie różnić. Zdecydowana większość (90%) nowotworów jelita grubego to rak (gruczolakorak) jelita grubego.

Jak często występuje rak jelita grubego?

Rak jelita grubego jest jednym z najczęściej występujących nowotworów złośliwych. W Polsce, według danych Krajowego Rejestru Nowotworów, rak jelita grubego zajmuje 3. miejsce u mężczyzn (po raku gruczołu krokowegoraku płuca; 10 301 zachorowań w 2019 r.) i 3. miejsce u kobiet (po raku piersi i raku płuc; 7932 zachorowania w 2019 r.). W 2019 r. w Polsce z powodu raka jelita grubego zmarły 12 252 osoby.

Wśród nowotworowych przyczyn zgonów rak jelita grubego zajmuje 2. miejsce u mężczyzn (po raku płuca) i 3. miejsce u kobiet (po raku płuca i raku piersi).

Raki odbytnicy i okrężnicy rzadko występują u osób poniżej 40. rż. Po 50. rż. ryzyko zachorowania zwiększa się i osiąga szczyt w 7.–8. dekadzie życia. Zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn rak okrężnicy jest nieco częstszy niż rak odbytnicy.

Jakie są czynniki ryzyka zachorowania na raka jelita grubego?

Zwiększone ryzyko zachorowania na raka jelita grubego dotyczy osób, w rodzinach których występowała ta sama choroba, a także chorych na chorobę Leśniowskiego i Crohna oraz wrzodziejące zapalenie jelita grubego, palaczy papierosów, osób otyłych, osób z polipami w jelicie grubym oraz osób leczonych już wcześniej z powodu nowotworów jelita grubego.

Należy wyodrębnić dwie grupy zachorowań na raka jelita grubego:

  • zachorowania sporadyczne (niezwiązane ze znanym obciążeniem genetycznym/rodzinnym) oraz
  • rodzinne (będące następstwem znanej wady [mutacji] niektórych genów lub nieznanej przyczyny manifestującej się zwiększonym ryzykiem zachorowania na ten nowotworów w danej rodzinie).

Zdecydowaną większość zachorowań można przyporządkować do grupy pierwszej, a udział zachorowań rodzinnych/genetycznych nie przekracza według różnych szacunków 15–30% wszystkich przypadków choroby.

Najważniejszym z czynników środowiskowych jest sposób odżywiania. Z rakiem jelita grubego kojarzy się pożywienie bogate w tłuszcze zwierzęce i czerwone mięso, a ubogie w warzywa, owoce, wapń i selen – jest to sposób odżywiania, który m.in. niekorzystnie wpływa na mikrobiotę jelitową. Niekorzystny wpływ ma też picie alkoholu i siedzący tryb życia.

Czy raki jelita grubego mogą występować rodzinnie?

Około 85% wszystkich przypadków nowotworów jelita grubego to nowotwory bez podłoża rodzinnego, tzn. są to nowotwory powstające u osób, w najbliższej rodzinie, u których nie stwierdzono tego typu chorób. Pozostałe 15% chorych na nowotwory jelita grubego to osoby obciążone rodzinnie, czyli mające bliskich krewnych, u których rozpoznano nowotwór tego typu. Około 5% wszystkich zachorowań na nowotwory jelita grubego to nowotwory występujące rodzinnie jako zespół Lyncha (rak jelita grubego niezwiązany z polipowatością – HNPCC). Około 0,5–1% zachorowań na raka jelita grubego powoduje mutacja genu APC, wywołująca zespół polipowatości rodzinnej. Osoby mające krewnych pierwszego stopnia chorych na nowotwory jelita grubego są obciążone większym ryzykiem rozwoju tych chorób.

U wszystkich członków rodzin obciążonych zwiększonym ryzykiem zachorowania na raka jelita grubego należy stosować odmienne zasady obserwacji i ewentualne operacje prewencyjne.

Jakie są objawy raka jelita grubego?

Objawy nowotworów jelita grubego są uzależnione od stopnia zaawansowania choroby i umiejscowienia choroby w obrębie jelita.

Pierwsze objawy raka jelita grubego

Do typowych wczesnych objawów należą:

  • krwawienie z odbytnicy (zwłaszcza powtarzające się)
  • obecność krwi w stolcu po defekacji
  • naprzemienne występowanie zaparćbiegunek
  • uporczywe biegunki
  • zmiana w kształcie i rozmiarach stolca (np. stolec ołówkowaty)
  • ból i skurcze brzucha
  • daremne parcie na stolec (powtarzające się epizody parcia na stolec, po których nie udaje się go oddać)
  • anemia (niedokrwistość; wynika z powolnego, często ukrytego, ale stałego krwawienia z guza do światła jelita grubego).

Objawy zaawansowanego raka jelita grubego

Wśród objawów późnych można wymienić typowe objawy zaawansowanego nowotworu: postępującą utratę masy ciała, brak apetytu, osłabienie, anemię itp.

Rzadko objawem raka jelita grubego może być silny krwotok lub przedziurawienie jelita (perforacja).

Jak rozpoznaje się raka jelita grubego?

Rak jelita grubego w początkowej fazie choroby może nie powodować żadnych objawów i może być wykryty podczas badań skriningowych (przesiewowych), czyli kolonoskopii.

Kiedy pacjent zgłosi się do lekarza z objawami mogącymi wskazywać na raka jelita grubego, lekarz najpierw zbierze wywiad, a następnie zbada pacjenta i w razie konieczności skieruje pacjenta na dalsze badania. Istnieje wiele badań pozwalających na rozpoznanie nowotworów jelita grubego. W zależności od rodzaju zgłaszanych przez chorego objawów lekarz zdecyduje, które z badań i w jakiej kolejności należy wykonać, aby potwierdzić rozpoznanie raka jelita grubego lub je wykluczyć. Część badań wykorzystuje się także w badaniach skriningowych (przesiewowych), czyli przeprowadzanych u osób zdrowych, niezgłaszających żadnych objawów, w celu ewentualnego wykrycia nowotworów jelita grubego na bardzo wczesnym etapie rozwoju.

Badania ułatwiające wstępne rozpoznanie nowotworu jelita grubego

  • Badanie palcem przez kiszkę stolcową (badanie per rectum). Lekarz wprowadza palec do kiszki stolcowej i dotykiem bada dolną część odbytnicy – w ten sposób można rozpoznać znaczną część guzów położonych w tej części jelita grubego.
  • Badanie antygenu karcynoembrionalnego (CEA) we krwi. Jest to badanie krwi, w czasie którego oznacza się stężenie typowego dla rozwoju nowotworów jelita grubego markeru. Badanie wykorzystywane jest obecnie przede wszystkim w obserwacji chorych po leczeniu na nowotwory jelita grubego – pomaga stwierdzić, czy nie doszło do wznowy procesu nowotworowego.
  • Badanie obecności krwi utajonej w stolcu. Badanie to pozwala na stwierdzenie, czy w stolcu nie ma śladów niewidocznej nieuzbrojonym okiem krwi. Aby badanie było wartościowe, należy ściśle przestrzegać zaleceń, pamiętając o tym, aby badanie powtórzyć według określonego schematu.
  • Rektoskopia. Jest to badanie endoskopowe, w którym przez odbyt wprowadza się sztywny przyrząd optyczny, za pomocą którego można uwidocznić do około 25 cm końcowego odcinka jelita grubego (odbytnicę i część zstępnicy – esicę) oraz w razie potrzeby pobrać wycinki do badania histopatologicznego. Badanie można wykonać bez znieczulenia, zwykle nie jest bolesne; warunkiem efektywnego przeprowadzenia badania jest odpowiednie przygotowania jelita za pomocą specjalnych preparatów oczyszczających przewód pokarmowy ze stolca.
  • Kolonoskopia. Jest to badanie wykonywane przez odbyt za pomocą giętkiego, długiego (ok. 150–180 cm) endoskopu, dzięki któremu można uwidocznić całe jelito grube (aż do miejsca, w którym łączy się z nim jelito cienkie – zastawki Bauhina). Podczas kolonoskopii w razie potrzeby można pobrać wycinki z podejrzanej zmiany, zatamować niewielkie krwawienie lub założyć urządzenie zmniejszające czasowo objawy niedrożności wywoływanej przez nowotwór (tzw. stent).
  • Kolonoskopia wirtualna. Badanie polegające na podaniu powietrza do światła jelita grubego przez odbytnicę i wykonaniu tomografii komputerowej, dzięki której uzyskuje się trójwymiarowy obraz całego jelita.

Warunkiem rozpoczęcia leczenia jest uzyskanie mikroskopowego potwierdzenia rozpoznania raka (nowotworu złośliwego) na podstawie badania histopatologicznego pobranych wycinków. Dopuszcza się jednak również podjęcie leczenia operacyjnego (zwłaszcza w przypadku guzów położonych powyżej odbytnicy i dających dolegliwości) mimo braku potwierdzenia rozpoznania raka. Do zastosowania radio- i chemioterapii konieczne jest mikroskopowe rozpoznanie nowotworu.

Jak leczyć raka jelita grubego?

Metoda leczenia raka jelita grubego zależy od stopnia zaawansowania choroby w momencie ustalenia rozpoznania. Zawsze podstawową metodą leczenia nowotworów jelita grubego jest operacja i w każdym przypadku należy rozważa się jej wykonanie. Trzeba jednocześnie podkreślić, że operacja nie zawsze jest możliwa, a czasem jej przeprowadzenie należy odłożyć na później – po zakończeniu stosowania innych, wstępnych (tzw. neoadiuwantowych) metod leczenia.

Operacyjne leczenie raka jelita grubego

Jeśli nowotwór jelita grubego jest bardzo mały lub ograniczony do niewielkiego polipa, możliwe bywa miejscowe wycięcie samego guza/polipa bez wycinania fragmentu jelita. Zabieg taki można wykonywać w zależności od umiejscowienia i rodzaju zmiany laparoskopowo albo endoskopowo (wykorzystując kolonoskopię lub rektoskop operacyjny).

W większości przypadków raka jelita grubego konieczne jest jednak wycięcie guza wraz z fragmentem jelita grubego. Zabieg taki przeprowadza się w znieczuleniu ogólnym. Zazwyczaj wykonywany jest poprzez cięcie na skórze brzucha o długości 15–30 cm. Istnieje kilka rodzajów standardowych operacji: w przypadku raka w prawej części jelita grubego (kątnica, wstępnica, prawa część poprzecznicy) zazwyczaj wykonuje się tzw. prawostronną hemikolektomię. Z kolei w przypadku zmian w lewej części poprzecznicy, zstępnicy i górnej części esicy zwykle wykonuje się „lewostronną hemikolektomię”. Czasem wycina się także esicę z górną częścią odbytnicy, jeśli guz jest położony w tych odcinkach jelita grubego. Wreszcie w przypadku guzów odbytnicy wycina się dolną część esicy z odbytnicą (czasem konieczne jest wycięcie również odbytu). Jeśli z różnych powodów nie da się zszyć obu wolnych końców jelita („zespolenie jelitowe”), to koniec górny należy przekształcić w tzw. przetokę kałową albo „sztuczny odbyt”.

W ostatnich latach podejmuje się próby wycinania fragmentów jelita grubego z nowotworem za pomocą laparoskopu, jednak nie jest to jeszcze postępowanie przyjęte we wszystkich ośrodkach, choć wydaje się, że nie wiąże się z gorszymi pod względem skuteczności wynikami odległymi. Z drugiej strony trzeba podkreślić, że nawet jeśli dany oddział chirurgiczny dysponuje odpowiednim sprzętem, a jego personel jest przeszkolony w tego rodzaju zabiegach, nie oznacza to, że wszystkie operacje jelita grubego będą wykonywane laparoskopowo. Decyzja o możliwości przeprowadzeniu takiego zabiegu zależy od rozmiaru i umiejscowienia guza, chorób współistniejących oraz preferencji chorego.

W przypadku chorych z bardzo zaawansowanymi nowotworami jelita grubego konieczne może być przeprowadzenie operacji wielonarządowych. Dzieje się tak w sytuacji, gdy nowotwór nacieka sąsiednie organy i aby można było usunąć go w całości, trzeba wyciąć częściowo lub doszczętnie zajęty organ (np. żołądek, wątrobę, śledzionę, nerkę, ścianę brzucha, pęcherz moczowy itp.).

Stomia przejściowa i na stałe

W niektórych przypadkach konieczne jest założenie w trakcie operacji jelita grubego stomii („przetoka kałowa”, „sztuczny odbyt”, „kolostomia”). Jest to otwór w ścianie brzucha, do którego doprowadzony jest końcowy odcinek jelita i przez który stolec przedostaje się na zewnątrz, do umieszczonego nad otworem plastikowego zbiornika (worka stomijnego). Przetoka taka może być przejściowa, ale może być również rozwiązaniem ostatecznym. Czasem stosuje się także tzw. przetokę jelitową „protekcyjną”, aby na kilka miesięcy (na okres potrzebny na wygojenie zespolenia) treść jelitowa nie przechodziła przez zszyty (zespolony) odcinek jelita. Taką przetokę (jejunostomię) zakłada się czasowo, tzn. planuje się zamknięcie stomii i przywrócenie naturalnej drogi oddawania stolca w późniejszym czasie (od kilku tygodni do kilku miesięcy).

Rak jelita grubego - chemioterapia

Chemioterapia (oraz nowoczesne ukierunkowane leczenie molekularne) wykorzystuje się w leczeniu nowotworów jelita grubego zarówno przed operacją, jak i po niej. Zastosowanie chemioterapii przed operacją może w niektórych przypadkach powodować zmniejszenie masy guza i przez to ułatwiać pracę chirurga oraz zwiększyć efektywność operacji, wyrażoną szansami na pełne wyleczenie. Z kolei zastosowanie chemioterapii po zabiegu operacyjnym ma poprawić przeżycie chorych poprzez zniszczenie ewentualnie krążących w organizmie komórek nowotworowych.

Rak jelita grubego - radioterapia

Leczenie napromienianiem (radioterapia) jest najczęściej wykorzystywane w leczeniu nowotworów odbytnicy, czyli części jelita grubego położonej tuż przed odbytem. Stosowane jest albo przed operacją (najczęściej), albo po niej. Przed operacją ma doprowadzić do zmniejszenia guza, umożliwiając w ten sposób operację lub ją ułatwiając, natomiast po operacji ma za zadanie zniszczyć ewentualne pozostałości nowotworu. Napromienianie można stosować również w leczeniu objawów nowotworów jelita grubego, np. bólu.

Rak jelita grubego - leki

W ostatnich latach powstało wiele leków tzw. terapii ukierunkowanej molekularnie. Są to leki, które potrafią „rozpoznać” komórki nowotworowe i niszczyć je, zazwyczaj bez znaczniejszej szkody dla większości komórek zdrowych. Obecnie leki te używane są u niektórych chorych jako leki uzupełniające klasyczne sposoby leczenia opisane powyżej. Należy podkreślić, że nie we wszystkich przypadkach można wykorzystać leki z tej grupy, warunkiem ich użycia jest bowiem wrażliwość komórek danego raka na dany lek. Również skuteczność tych leków cechuje się istotnymi ograniczeniami.

Chemioterapia oraz nowoczesne leczenie ukierunkowane molekularnie pozwalają znacząco wydłużyć czas przeżycia.

Rak jelita grubego – przerzuty

Jak każdy nowotwór złośliwy, rak jelita grubego może powodować powstanie przerzutów. Im bardziej zaawansowana choroba, czyli większy guz, tym prawdopodobieństwo powstania przerzutów jest większe. Przerzuty mogą się pojawiać w różnych narządach, np. wątrobie, otrzewnej, węzłach chłonnych i narządach klatki piersiowej (zwłaszcza płucach).

Leczenie raka jelita grubego z przerzutami zależy od liczby przerzutów, ich lokalizacji, stopnia zaawansowania choroby i stanu pacjenta. Leczenie operacyjne może obejmować wycięcie przerzutów z wątroby lub z płuca.

Metody leczenia przerzutów raka jelita grubego

W zależności od tego, jak zaawansowana jest choroba, jakie leczenie otrzymał już pacjent i czy jest to pierwsze leczenie czy nawrót choroby, istnieje wiele metod leczenia przerzutów. Przerzuty w wątrobie można wyciąć albo zniszczyć jednym z kilku sposobów: przez przezskórne wstrzyknięcie alkoholu (lub innej substancji) bezpośrednio do guza, tzw. termoablację guza (falami o częstotliwości radiowej, mikrofalami), a w przypadku naciekania naczyń krwionośnych wątroby – poprzez zastosowanie skupionej wiązki radioterapii (tzw. radiochirurgia). Obecnie możliwości chirurgicznego leczenia przerzutów raka jelita grubego w wątrobie są coraz większe.

Rak jelita grubego – rokowanie

Rokowanie w raku jelita grubego zależy przede wszystkim od stopnia zaawansowania nowotworu w momencie operacji:

  • jeśli rak jest ograniczony do błony śluzowej (stopień zaawansowania 0), około 100% pacjentów przeżywa 5 lat po leczeniu
  • jeśli rak nie przekracza błony mięśniowej (stopień zaawansowania I), to około 85–100% pacjentów przeżywa 5 lat po leczeniu
  • jeśli guz przekracza ścianę jelita (stopień zaawansowania II), to około 50-80% pacjentów przeżywa 5 lat po leczeniu
  • jeśli są przerzuty w węzłach chłonnych (stopień zaawansowania III), to około 30–60% pacjentów przeżywa 5 lat po leczeniu
  • jeśli doszło do przerzutów odległych (stopień zaawansowania IV), czyli w innych narządach (np. płucach, wątrobie), to 5 lat po leczeniu przeżywa do około 25% pacjentów.

Ponieważ aż 80% wszystkich przypadków raka jelita grubego w chwili rozpoznania jest na etapie, kiedy guz przekracza już ścianę jelita, to przeciętny odsetek 5-letnich przeżyć wynosi 50–60%.

Rak jelita grubego – monitorowanie

Po doszczętnej operacji raka jelita grubego chorzy podlegają kontroli co 3–6 mies. przez pierwsze 3 lata, a potem co 6–12 mies. do 5. roku po zabiegu. Sposób nadzoru różni się w poszczególnych ośrodkach. Zaleca się oznaczanie stężenia CEA we krwi co 3–6 mies. przez 3 lata po operacji, potem co 6–12 mies. Zwykle zaleca się także wykonywanie TK klatki piersiowej i jamy brzusznej i miednicy co 6–12 mies. przez pierwsze 3 lata, a potem co 12 mies. do 5. roku po operacji. Na pełną kolonoskopię lekarz kieruje zwykle w okresie okołooperacyjnym, czyli przed operacją lub do 6 mies. po operacji. Kolejne badania kolonoskopowe powinno się wykonać rok od operacji, 3 lata później (4 lata od operacji) i 5 lat później (9 lat od operacji). W razie wykrycia w kontrolnej kolonoskopii zmian wymagających nadzoru może być konieczne skrócenie odstępów między kolejnymi badaniami.

Rak jelita grubego – badania przesiewowe

Celem badań przesiewowych jest wykrycie i usunięcie polipów lub wykrycie raka jelita grubego we wczesnym (bezobjawowym) stadium zaawansowania.

Głównymi metodami badań przesiewowych raka jelita grubego są:

  • badanie kału na obecność krwi utajonej
  • badanie endoskopowe – kolonoskopia (lub ewentualnie sigmoidoskopia jako metoda drugiego wyboru).

W Polsce w ramach programów profilaktycznych NFZ (Program badań przesiewowych raka jelita grubego) wykonuje się kolonoskopię u osób spełniających kryteria kwalifikacji do programu: wiek 50–65 lat lub 40–49 lat, jeśli u najbliższych krewnych rozpoznano nowotwór jelita grubego.

Kto powinien zostać objęty specjalnym nadzorem endoskopowym?

U 30% chorych na raka jelita grubego stwierdza się co najmniej jedno zachorowanie w rodzinie. W związku z tym osoby, w których rodzinach występował rak jelita grubego powinny zostać objęte specjalnym nadzorem endoskopowym (częstsze badania kolonoskopowe, wcześniejszy wiek rozpoczęcia badań). Za wywiad rodzinny istotnie zwiększający ryzyko zachorowania na raka jelita grubego uznaje się:

  • zachorowanie na raka jelita grubego co najmniej dwóch krewnych 1. stopnia, niezależnie od wieku zachorowania
  • zachorowanie na raka jelita grubego co najmniej jednego krewnego 1. stopnia poniżej 50. rż.

W takich przypadkach zaleca się nadzór kolonoskopowy od 40. rż. co 5 lat.

Czy można uniknąć zachorowania na raka jelita grubego?

Kwas acetylosalicylowy (około 300 mg/dobę) zmniejsza o 40–50% zapadalność i umieralność na raka jelita grubego, ale nie zaleca się rutynowego stosowania ze względu na niepewny bilans korzyści (prewencji raka jelita grubego) i ryzyka (działań niepożądanych w przewodzie pokarmowym). Zwiększenie spożycia błonnika i nabiału oraz aktywności fizycznej również zmniejsza ryzyko zachorowania na raka jelita grubego.

13.10.2023
Zobacz także
  • Program dla Pacjentów ze zdiagnozowanym rakiem jelita grubego z nieoperacyjnym przerzutem do wątroby (radioembolizacja)
  • Wrzodziejące zapalenie jelita grubego (colitis ulcerosa)
  • Krwawienie z odbytu
Wybrane treści dla Ciebie
  • Biegunka
  • Stolec ołówkowaty – czy to objaw raka?
  • Polipy jelita grubego — przyczyny, leczenie, zagrożenie nowotworem
  • Gazy jelitowe
  • Wybrane nowotwory dziedziczne
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta